Ommetje Schietberg
Belasting betalen is een eeuwenoude last. Tijdenlang gebeurde dat in natura. De meeste mensen waren landbouwer en voldeden dus aan hun verplichting door het afstaan van een deel van hun oogst. Het gewone volk betaalde belasting aan de wereldlijke machthebbers en aan kerkelijke overheden. Er was ook nog een speciale belasting ten gunste van de armen in de gemeenschap.
Omtrent 1840 krijgen mensen in Baarle de gelegenheid hun armenbelasting om te zetten van in natura naar een geldbedrag, behorend tot een boerderij of een bepaalde akker. Er zijn dan boeren die hun schuld ineens afkopen. Anderen tekenen voor een bepaalde schuld waarover jaarlijks rente betaald moet worden. Het gaat om geld voor rogge, dus roggerente. Meer dan 160 jaar lang betalen enkele Baarlenaren hun armenbelasting in de vorm van een klein bedrag (nauwelijks € 10,- in totaal!) aan de gemeente Baarle-Nassau. In september 2006 schaft de gemeente uit praktische overwegingen dit historisch overblijfsel van de vroegere armenzorg af.
Om de herinnering aan deze oude traditie toch levend te houden, heeft Heemkundekring ‘Amalia van Solms’ in samenspraak met de gemeente Baarle-Nassau de ‘Roggerentjes-Nieuwe-Stijl’ bedacht. Die houdt in dat ‘Amalia’ jaarlijks aan de gemeente Baarle-Nassau een idee, een plan, een wens of een suggestie van cultuurhistorische en/of landschappelijke en/of recreatieve aard zal voorleggen. Het doel is, ergens een stukje Baarle te behouden, te herstellen of te verfraaien en onder de aandacht te brengen. De ‘Roggerentjes’ waren er ten behoeve van de gewone mensen. Dat geldt ook voor de ideeën die ‘Amalia‘ inbrengt. Ze passen in haar doelstellingen: zorg voor en verbetering van ons heem.
Ommetjes
Het mag duidelijk zijn dat wandelen tegenwoordig een steeds meer beoefende bezigheid is. Het grote aantal fitte gepensioneerde mensen en de bewustwording dat dagelijkse lichaamsbeweging de gezondheid bevordert, zijn de meest voor de hand liggende oorzaken voor dat wandelanimo. Geen wonder dan ook dat organisaties als ‘het Brabants Landschap’ en de ‘Brabantse Milieufederatie’ op ideeën komen om de wandelliefhebbers te helpen. Zij doen dat door het promoten van zogenaamde ‘Ommetjes’. Bedoeld zijn hier, vrij korte wandelingen, pakweg tussen de drie en zes kilometer. Ze moeten aan de rand van de bebouwde kom beginnen en daar weer terugkeren. Ze voeren de wandelaar zo veel mogelijk over onverharde wegen en paden door het buitengebied. De genoemde organisaties verlenen vooral steun wanneer voor zo’n ommetje nieuwe doorsteken over boerenland gerealiseerd worden en wanneer hier en daar kleine landschapselementen hersteld of aangelegd worden. Ook is een voorwaarde dat er in de wandeling aandacht is voor een of meer cultuurhistorische elementen.
Vrij recent werden er in de Meierij veertien van deze ‘Ommetjes’ gerealiseerd. Ze zijn met routepaaltjes in het veld gemarkeerd en de wandelaars kunnen bij elke route beschikken over een mooi verzorgde informatiefolder. Ook Baarle komt in aanmerking voor de realisering van ‘Ommetjes’ met ondersteuning van de genoemde organisaties. Dat is misschien voor later.
Amalia stelt voor om als vingeroefening wat eenvoudiger en op eigen kracht te beginnen met wat we toch graag als een volwaardig ‘Ommetje’ zien. Ons idee hiervoor is ontstaan in een gesprek dat wij hadden met Wethouder Karel Kerremans en medewerker Martijn Kap naar aanleiding van de door ons ingediende zienswijzen op het Ontwerp Bestemmingsplan Buitengebied. In die zienswijzen vroegen wij vooral aandacht voor een aantal cultuurhistorische, landschappelijke en aardkundige waarden. Zo ging daarin onder andere onze aandacht uit naar het bosgebied van het Goordonk, vanwege de aanwezigheid van de resten van een oude schietbaan en ‘de Schietberg’; een begrip voor veel Baarlenaren. Wethouder Kerremans vroeg zich toen hardop af of er niet ‘iets’ met die Schietberg gedaan zou kunnen worden. Dat sprak ons wel aan. Wij zagen direct mogelijkheden om met dit historisch element als uitgangspunt een interessant ‘Ommetje’ voor de Baarlenaar te ontwerpen. Dat gehele pakketje zou een geschikte invulling kunnen zijn van onze roggerentjesverplichting 2009.
De wandelroute
Bijgaand kaartje laat zien hoe wij ons de wandeling voorstellen. Ze begint daar waar de Sportlaan de Bredaseweg raakt. De wandelaars kan via vluchtheuvels veilig oversteken om in de Oude Bredasebaan – een historische doorgaande weg – te komen. Via een klein verhard weggetje bereiken ze als eerste Nr.1, de schietbaan en komen zo uit bij de Schietberg.
In rode stippellijnen, het ‘Ommetje’
De weg vervolgend komt de wandelaar op een oude gedenkplaats die in de vergetelheid geraakt is. Bij Nr. 2 werd op 25 februari 1945 de jonge Baarlenaar Jan Vissers doodgeschoten omdat hij gestroopt zou hebben. Dit droeve voorval leidde tot grote onrust en verontwaardiging in Baarle. Tot voor twintig jaar hing er op de plaats van het onheil een eenvoudig houten kruis tegen een boom. Deze gedenkplaats is eenvoudig te herstellen. De weg vervolgend komt de wandelaar op de Fransebaan, wat ook een historische doorgaande weg is, aangelegd door de Franse legers rond 1795, tijdens de Franse overheersing. Historisch is ook de Hondseindsebaan, welke we als een zeer oude (winter)weg van Loveren naar Meerle kunnen beschouwen. Bij Nr.3 hoort het verhaal van de man die onder het mom van een steenfabriek te beginnen, de verzekering fleste, maar Baarle wel een fraaie plek met een vijver en ‘den Drieboom’ (eertijds drie roodbloeiende paardenkastanjes) naliet. De landinrichting maakte er recentelijk een mooi stukje natuur van. De wandeling gaat terug door het bosgebied, dat met zijn stuifduinen een bijzonder karakter heeft.
Geschiedenis van de Schietberg
Het bosgebied ’t Goordonk, gelegen tussen de Oude Bredasebaan, de Fransebaan en de Baarleseweg wordt gekenmerkt door de aanwezigheid van een aantal verspreid liggende stuifheuveltjes met soms een vrij sterk reliëf. Het hele terrein is rond 1900 beplant met dennenbos, waarin zich in de loop van de jaren hier en daar wat loofhout heeft ontwikkeld. In dit terrein ligt de Schietberg. In de naoorlogse jaren begint een van de grondeigenaren, de heer Klaasen, met de bouw van enkele kleine vakantiewoningen. ( NB. Het inmiddels landelijk bekende ‘Boshuisje’, waarin de dichteres Sonja Prins tot op hoge leeftijd woonde, is een van die allereerste optrekjes). Dat werd het begin van een versnippering van het gebied. Er werd en aantal percelen verkocht voor de bouw van villa’s. Andere eigendommen werden verdeeld door erfenis. In de jaren zeventig van de vorige eeuw werd een verdere bebouwing van het bosgebied tegengehouden onder druk van veranderende inzichten ten aanzien van natuur en landschap. Zo bleef een aanmerkelijk deel van ’t Goordonk als bosgebied behouden. In dit bosgedeelte ligt wat ons rest van de voormalige schietbaan en de Schietberg.
Nieuwe eigenaar
Omtrent het jaar 1900 begint bij enkele Baarlenaren het idee te leven een vereniging op te richten welke tot doel heeft jonge mannen, die binnen afzienbare tijd opgeroepen kunnen worden voor hun militaire dienst, de kans te bieden zich in het schieten te bekwamen. Tevens kunnen afgezwaaide dienstplichtigen hun schietvaardigheid onderhouden wanneer zij lid worden van de nieuwe schietvereniging. Dit past in het streven de vrijwillige weerbaarheid onder de bevolking te bevorderen.
Baarlenaren die hun schouders willen zetten onder dit idee zijn o.a. Simon Slockers, Adrianus Dirven en Henricus de Bussel. Samen met een aantal medestanders richten zij de ‘Schietvereniging Oranje’ op. Die wordt bij Koninklijk Besluit van 4 augustus 1900 erkend. Dan worden namelijk de statuten van de nieuwe vereniging goedgekeurd en in de Staatscourant gepubliceerd.
Laten we eerst even een paar grepen doen uit die statuten. Daarin stuiten we op enkele merkwaardigheden. Een deel van de doelstelling omschreven we eerder al. Oefenen tot weerbaarheid is het motto. De vereniging is namelijk niet bedoeld om uit liefhebberij wat te kunnen schieten. Nee, ze dient “ter verhooging van ’s lands weerbaarheid”. Niet alleen de boven al genoemde groepen kunnen meedoen, ook wie vrijgesteld is van militaire dienst kan er terecht. De statuten bepalen ook dat er zoveel mogelijk geschoten moet worden met militaire geweren. Schietoefeningen hebben plaats van 1 mei tot eind oktober en “tenminste een maal ’s weeks”.
Zeer merkwaardig is artikel 6, waarin we lezen dat “de vereniging is aangegaan voor den tijd van 29 jaren, te rekenen van den dag der oprichting, zijnde 22 mei 1900”. Dat betekent dus dat de vereniging ophoudt te bestaan op 22 mei 1929.
De statuten geven duidelijk aan wie er zeker géén lid kan zijn. Daarbij horen o.a. “zij die op eene niet eervolle wijze den militaire of schutterlijken dienst verlaten hebben”.
Artikel 11 geeft aan dat leden uit de vereniging gezet kunnen worden bij “het niet opvolgen van gegeven bevelen die in het belang van de oefeningen op het schietterrein gegeven worden, herhaalde dronkenschap, wangedrag en dergelijke”.
De contributie bedraagt fl. 1,20 per jaar.
Artikel 15 zegt dat het bestuur bestaat uit: “een president, een vice-president, een secretaris, een penningmeester en 8 commissarissen”.
Een merkwaardige grondigheid blijkt uit artikel 18. Dat regelt het volgende. In de Algemene Jaarvergadering “wordt een commissie van 8 leden benoemd tot nazien van de rekening en verantwoording van den penningmeester”. Controle van acht man! Men wil blijkbaar wel heel erg zeker zijn dat de financiën kloppen!
Schietberg
De kersverse vereniging heeft goed geformuleerde doelstellingen en – naar we aannemen – leden die staan te popelen. Men wil schietoefeningen houden. Daarvoor is een veilige schietbaan nodig.
De familie Slockers weet raad. Simon en Abel hebben eigendommen midden in het bosgebied van het Goordonk. Gunstige bijkomstigheid is dat daarin een flinke stuifheuvel ligt die met wat aanpassingen heel goed dienst kan doen als kogelvanger. Je kunt de kogels van onervaren schutters tenslotte niet zomaar lukraak door het bos laten vliegen.
Zij zijn bereid een deel van hun terrein te verkopen om de vereniging vooruit te helpen. Enkele andere eigenaren van aanpalende percelen verklaren zich ook bereid tot verkoop van smalle stroken grond om de vereniging te voorzien van een schietbaan van voldoende lengte.
Het kadaster te Breda schrijft op 25 april 1902 in deel 878 onder nummer 10 in het dagregister deel 92 onder nummer 1026 de volgende verkoop en koop in.
(Wij korten de tekst hier en daar wat in. Red.)
Situering van schietbaan en schietberg in het Goordonk
De ondergetekenden: 1. Simon Slockers, brievengaarder, wonende te Baarle-Nassau, 2. Adrianus Jacobus Martens, herbergier, wonende te Baarle-Nassau, 3. Maria Sophia van Gorp, weduwe van Cornelis Franciscus Martens, landbouwster, wonende te Baarle-Hertog (dan volgt uitvoerig dat zij optreedt namens haar minderjarige kinderen), 4. Jeanne Antonia Martens, landbouwster, wonende te Baarle-Hertog, 5. Joannes Petrus van den Ouweland, landbouwer, wonende te Baarle-Nassau, 6. Abel Slockers, winkelier, wonende te Baarle-Hertog, verklaren bij dezen dat zij onder vrijwaring als naar rechten te hebben verkocht aan de Schietvereniging “Oranje” te Baarle-Nassau, erkend bij Koninklijk Besluit van 4 augustus 1900 (Staatsblad no. 49) in deze vertegenwoordigd door de Heren Adrianus Dirven en Henricus Petrus Joannes de Bussel, respectievelijk voorzitter en secretaris van genoemde vereniging, beide wonende te Baarle-Nassau in hunne voornoemde kwaliteiten, verklaren in koop aan te nemen:
1. Ongeveer 22 aren heide (…volgt beschrijving van de ligging, enz.), 2. Ongeveer 7 aren heide (…), 3. ongeveer 1 aren vijftig centiaren heide (…), 4. ongeveer 7 aren heide (…).
De totale prijs voor deze vier kopen bedraagt 36 gulden en 80 centen. De akte vervolgt met:
Het verkochte zal dadelijk in gebruik en genot kunnen worden aanvaard.
Aldus gedaan en getekend te Baarle-Nassau, de twee en twintigsten april negentienhonderd en twee.
Meer zand
Over de werkzaamheden om de schietbaan en de kogelvanger (Schietberg) gebruiksklaar te maken, hebben we nauwelijks gegevens. Ouderen in de buurt weten dat de smalle strook ontdaan wordt van alle hindernissen en dat aan weerszijden van dat lange pad greppels gegraven worden. De natuurlijke heuvel waartegen de doelschijven moeten komen staan, vindt men blijkbaar niet hoog genoeg. Nu doet zich een merkwaardig feit voor. Men haalt geen ophoogzand uit de directe omgeving, waar het ene heuveltje naast het andere ligt. Mondelinge overlevering leert ons dat er vele karrenvrachten zand gehaald worden aan de overkant van de Bredaseweg, waar later het huis met de naam ‘Zandberg’ gebouwd wordt. Men deponeert het zand zodanig dat er een vrij steile helling ontstaat welke in een halve cirkel aan het eind van de schietbaan ligt. Kandidaat schutters moeten het hier nogal bont maken, willen hun kogels niet opgevangen worden in de zandhelling.
We weten weinig over het daadwerkelijk gebruik van de schietbaan. Dat is niet zo verwonderlijk als we bedenken dat de vereniging maar tot 1929 bestaan heeft. Er is geen Baarlenaar meer te vinden die meedeed aan de schietoefeningen of op andere wijze bij de vereniging betrokken was. Uit mondelinge overlevering weten we wel dat tijdens de schietoefeningen op de hoeken van de Goordonkse bossen rode vlaggen geplaatst werden om het publiek op afstand te houden.
Verder is er nog iets merkwaardigs. In het regionale archief treffen we een document aan dat betrekking heeft op de Schietberg. Het stamt uit 1933 en bevat een aanvraag om het schietterrein te huren voor de periode van een half jaar, te beginnen op 1 april. Het voorgestelde huurcontract is afkomstig van de ‘Commandant Landstormverband’ uit Breda en gericht aan burgemeester Mensen van Baarle-Nassau. De Landstormorganisatie is bereid een huurprijs van 25 gulden te betalen. Hier zit nu juist het merkwaardige: de gemeente ontvangt huurgeld voor het gebruik van een terrein dat helemaal niet van de gemeente is!
Belangrijke vraag
Hiermee komen we aan een belangrijke vraag waar een antwoord op zal moeten komen. In het Goordonk ligt een terrein, dat aangekocht is door een vereniging. Die vereniging bestaat al heel lang niet meer. Er zijn ook geen mensen meer die ooit lid waren. De statuten geven niet aan wat er met de eigendom moet gebeuren bij het einde van de vereniging. De gemeente heeft geen bewijzen dat zij ooit eigenaar geworden is. Wat blijft over? Schietbaan en Schietberg zijn van niemand! Je mag zeggen dat we hier met een wel heel merkwaardige zaak te maken hebben. Wat nu? De gemeente wil graag de Schietberg weer in herkenbare staat terugbrengen. Het is tenslotte een cultuurhistorisch monument en een begrip voor veel Baarlenaren. Op grond daarvan ondersteunt ‘Amalia’ dit idee van harte. Om de weg juridisch helemaal correct af te leggen, hebben we aan de notaris gevraagd waar de oplossing van het eigendomsrecht in zo’n situatie te vinden is. Zodra we daar uitsluitsel over hebben, kunnen de plannen uitgewerkt worden.
De Schietberg nu
Wie de weg weet, vindt de oude schietbaan vrij snel terug. Er ligt een lange rechte strook door het bos als een soort weggetje, dat van oorsprong kaarsrecht geweest moet zijn. Sinds op de belendende percelen huizen gebouwd en tuinen aangelegd werden, gaat de oude schietbaan wat schuil achter en onder overhangend groen. Volg je de baan, dan merk je de lange periode van onbruik en verwaarlozing. Er heeft zich hier en daar houtopslag ontwikkeld langs de randen en de vroegere zijgreppels zijn niet meer terug te vinden.
De vroegere schietbaan is gedeeltelijk dichtgegroeid, maar nog herkenbaar
De eigenlijke Schietberg is als kogelvanger nauwelijks nog herkenbaar. Spelende kinderen, zwoegende mountainbikers en dampende trimmers hebben de top van de berg stelselmatig helpen eroderen. Massa’s zand gleden naar beneden, vlakten de heuveltop af en vulden dat deel van de helling waar vroeger de schietschijven werden opgesteld.
Een stevige boom op het hoogste deel van de heuvel vertelt ons ‘op hoge poten’ precies hoe hoog de Schietberg vroeger geweest moet zijn. Tot bij de knobbels, boven de plaats waar de steltwortels samenkomen, lag eerst het zand.
Aan het werk?
Het gemeentebestuur in de persoon van wethouder Kerremans heeft te kennen gegeven de Schietberg een herstelbeurt te willen geven, zodanig dat dit stukje cultuurhistorie zijn eigen geschiedenis weer vertelt.
Wij hadden vooroverleg op het gemeentehuis om een allereerste idee voor herstel te bespreken. Het beste wat we daaruit kunnen melden is, dat we eensgezind zijn over het feit dat met zo weinig mogelijk ingrepen toch de herkenbaarheid van dit Baarlese plekje hersteld kan worden. We delen verder de mening dat Openbare Werken heel goed in eigen beheer dit werk kan voorbereiden en mogelijk ook uitvoeren.
‘Amalia’ heeft de vrijheid genomen om – zoals hierboven beschreven – de herstelde Schietberg op te nemen in een ‘Ommetje’, waardoor er als het ware een uitnodiging klaar ligt voor de geïnteresseerde Baarlenaar dit markante punt te bezoeken en tegelijk kennis te maken met andere zaken van cultuurhistorische en landschappelijke waarde. Wij zijn bereid hiervoor ideeën aan te dragen.
Wat zou kunnen
Onder deze kop presenteren wij enkele ideeën die bij uitvoering bijdragen aan een mooie, cultuurhistorisch en landschappelijk rijke wandeling, welke wij met recht een volwaardig ‘Ommetje’ mogen noemen.
1. Er dient bij het routekaartje een beschrijving gemaakt te worden van de verhalen die bij de punten 1, 2 en 3 horen. Die beschrijving kan bovendien informatie bevatten over de historische wegen welke bewandeld worden, over de natuur van het Goordonk en over de agrarische activiteiten, daar waar men landbouwgronden passeert. De samenstelling hiervan neemt ‘Amalia’ voor haar rekening. Over de uitgave ervan dient overleg plaats te vinden.
2. Routeaanduidingen in het veld lijken ons nuttig. Over vorm en soort dient overleg plaats te vinden.
3. De schietbaan zal minstens voor een deel herkenbaar gemaakt moeten worden. Wij maken onderscheid in twee delen.
– Vooraan ligt een deel tussen twee particuliere tuinen. In overleg met de bewoners zouden de overhangende laurierhagen teruggesnoeid moeten worden om een vrije doorgang beter mogelijk te maken.
– Het tweede deel zou weer de uitstraling van de vroegere schietbaan moeten krijgen. Daarvoor is nodig dat de houtopstanden langs de randen voor zover nodig verwijderd worden en dat er aan weerszijden greppels gegraven worden. Het uitgegraven zand dient ter ophoging van de Schietberg.
4. De Schietberg zelf dient weer op hoogte gebracht te worden door het zand dat in de kom ligt, op te stuwen tot een tamelijk steile helling welke een deel van een cirkel vormt. Het is wenselijk dat op de rug van de heuvel rasters geplaatst worden die moeten voorkomen dat door betreding het zand weer beneden terecht komt en alle moeite voor niets is geweest.
5. Bij nummer 2 van de wandeling dient het al lang geleden verdwenen houten kruis weer aangebracht te worden. Dit kan door de heemkundekring gedaan worden.
6. Daar de officiële ‘Ommetjes’ bijna altijd gepaard gaan met herstel of aanleg van kleine groenelementen, valt te bezien of dat in dit kader ook mogelijk is. Wij kunnen ons voorstellen dat een deel van de Fransebaan verrijkt zou kunnen worden met wat extra beplanting.
7. De plaats die op het routekaartje aangeduid wordt met nummer 3, is in de Baarlese volksmond bekend als ‘den Drieboom’. De man die hier rond 1928 zogenaamd een steenfabriek zou beginnen, wilde goed en netjes overkomen en legde rond de daar toen aanwezige schuur een soort tuin aan. Wat daarvan – behalve de vijver – ook nog heel lang overbleef was een groep van drie paardekastanjes. Die stonden aanvankelijk op het particuliere terrein, maar kwamen door veranderingen van de Baarleseweg in de berm op gemeentegrond te staan. Ze hebben op een bepaald moment het loodje moeten leggen. Prompt heeft de gemeente drie nieuwe kastanjes geplant. Dat zijn helaas witbloeiende, terwijl de originele exemplaren roodbloeiend waren. Wij zouden graag zien dat de huidige bomen verplaatst worden naar andere plaatsen in de omgeving en dat er roodbloeiende bomen voor in de plaats komen. Zo maken we het verhaal van deze plek weer origineel.
Tot slot
Wij beschreven de geschiedenis van de Schietberg in dit stuk uitvoerig. Daarvoor is gekozen omdat de Schietberg de kapstok is voor dit hele verhaal. De achtergronden van de twee andere haltepunten in dit ‘Ommetje’ zijn ons ook bekend en zullen in de informatiefolder dan ook worden weergegeven.
Wij hopen in samenspraak met de gemeente Baarle-Nassau tot uitwerking en uitvoering van dit deels gezamenlijke idee te kunnen komen. ‘Amalia’ is bereid alles in het werk te stellen om een optimaal aandeel in overleg en uitvoering te leveren.
Heemkundekring ‘Amalia van Solms’
Baarle-Hertog-Nassau,
Maart 2010
Het college van Baarle-Nassau op bezoek in het Heemhuis bij de overhandiging van de roggerentjes 2009.