Op dinsdag 18 januari 2011 gaf archeologe Rica Annaert van het Vlaams Instituut voor Onroerend Erfgoed (V.I.O.E.) in de La Sallezaal van het Cultureel Centrum Baarle een lezing over het archeologisch onderzoek van een uitgestrekte begraafplaats uit de zesde en de zevende eeuw (de merovingische tijd) in Broechem bij Lier. Met een vijftigtal aanwezigen was er een goede opkomst. De lezing vereiste de nodige concentratie, want Rica bracht een gedetailleerde en gespecialiseerde kijk op de vroegmiddeleeuwse samenleving en haar gebruiken. Het was een leerrijke avond met uniek illustratiemateriaal, een uitgebreide vragenronde en een tevreden publiek.
Rica Annaert
Rica voltooide haar archeologiestudies aan de Katholieke Universiteit van Leuven met een licentiaatverhandeling over de Romeinse grafheuvels in Tongeren en een postgraduaat middeleeuwse studies (1982). Na verschillende opdrachten als projectarcheoloog zette zij zich vanaf 1991 in voor de integratie van archeologie in de dossiers van ruimtelijke ordening. Dankzij de talrijke werfcontroles en noodopgravingen ontpopte zij zich tot regiospecialist van de provincie Antwerpen voor de periode van de metaaltijden tot de volle middeleeuwen.
Merovingische geschiedenis
De lezing werd aangevat met een geschiedkundig overzicht van de vroege middeleeuwen. In de beginperiode bevond het kerngebied zich nabij Antwerpen (de pagus Rien, het vruchtbare gebied tussen de rivieren Schelde, Rupel, Nete en Schijn). Later verschoof het kerngebied richting Doornik, daarna naar Parijs. Na een korte bespreking van de merovingische dynastie volgde een overzicht van alle tot hiertoe gekende sites in de provincie Antwerpen. Zij bevinden zich vaak op de flank van een dekzandrug, zuidwaarts afhellend naar een rivier. Dan volgde een overzicht van toponiemen die naar de merovingische tijd verwijzen, vooral de dorpsnamen eindigend op “-hem” (Broechem en Berchem) of “-sele” (Meersel en Rijkevorsel). Iets jonger zijn de namen eindigend op “-hoven”, zoals Ginhoven en Loveren (Lo-hoven).
Merovingische tijd in Baarle
Rica maakte een korte verwijzing naar onze regio, met vondsten in Meer, Poppel, Beerse, Alphen en Goirle. Voor en na de lezing konden we tevens een groot aantal mooie archeologische vondsten van onze werkgroepen uit Baarle en Zondereigen bewonderen. Daaruit bleek dat er nog geen merovingisch materiaal gevonden werd. Ook niet in Zondereigen, waar nochtans uit alle andere periodes van menselijke aanwezigheid in West-Europa wél voorwerpen aangetroffen zijn. Dit verbaasde Rica niet echt. De schrale Kempense zandgronden van de pagus Taxandria waren wel bewoond, maar minder intensief en pas later dan in het vruchtbare leemgebied van de pagus Rien. Merovingische sites kenmerken zich verder door een grote vondstarmoede. Bovendien is de ceramiek nog heel slecht gekend en wordt er vaak verward met de (eveneens handgevormde) ceramiek uit de metaaltijden. Merovingische graven zijn doorgaans heel diep in de grond gespit. Daardoor is het minder vanzelfsprekend dat er potscherven of andere voorwerpen tijdens akkerprospecties gevonden worden. Dat kan alleen bij erosie gebeuren, maar die komt in de Kempen zelden voor. Integendeel, meestal ligt er in onze regio een dik plaggendek bovenop de akkers.
Grafveld in Broechem
Tussen 2001 en 2010 werden in Broechem maar liefst 509 graven onderzocht. Op een oppervlakte van ca. 2500 m² waren 441 lijkbegravingen (inhumatiegraven) en 68 crematiegraven bijgezet. De aanwezigheid van crematieresten is zeer typisch voor de Scheldevallei. De grafstructuren vertoonden plundersporen uit het verleden, wat erop wijst dat de begraafplaats een belangrijke status had. Drie rijke, grote kamergraven met elk een paardengraf in de nabijheid doen de aanwezigheid van een plaatselijke elite vermoeden. In deze context werden een gouden Byzantijnse muntschat en een unieke gouden mantelspeld gevonden, volledig ingelegd met granaatsteen die wellicht uit Sri Lanka of Indië afkomstig is. Verder stonden aardewerken potten (meestal één, soms twee of drie) aan het voeteneinde van volwassenen en aan het hoofdeinde van kinderen. Ook waren er kralen in glaspasta en barnsteen, spinstenen uit aardewerk, bronzen en zilveren mantelspelden, bronzen gespen, ijzeren werktuigen (scharen, priemen, messen, sleutels en vuurslagen) en ijzeren wapens (zwaarden, bijlen, lans- en pijlpunten). Minder frequent aanwezig waren zilveren oorringen, glaswerk, kralen in bergkristal en gouden, zilveren en bronzen munten. De grafinhoud getuigt van een mengelmoes van culturele invloeden in onze regio.
Multidisciplinair onderzoek
De opmerkelijke vondsten zijn extra interessant omdat voor de eerste keer de huidige wetenschappelijke mogelijkheden op een dergelijk grafveld kunnen worden toegepast. Dit multidisciplinair onderzoek wordt o.a. uitgevoerd door archeobotanisten. Zij onderzoeken bvb. de houtresten afkomstig van crematies en bepalen de dikte en de houtsoort die gebruikt werd. Archeozoölogen onderzochten de afdruk van een vliegenmade zodat duidelijk werd hoelang het geduurd had alvorens tot de begraving werd overgegaan. En archeogenetici bepaalden het geslacht, de lengte, de leeftijd en eventueel ziekten van begraven personen aan de hand van botresten afkomstig van crematies. In geval van lijkbegravingen werden geen lichaamsresten aangetroffen, tenzij de tanden. Wel waren er in een verkleuring van het zand nog afdrukken van de vergane kist en het skelet zichtbaar. Veel resultaten van het onderzoek zijn overigens nog niet gekend. Sommige gespecialiseerde onderzoeken worden zelfs in Engeland uitgevoerd.
Merovingische vondsten
Hieronder een aantal foto’s van vondsten uit de vroege middeleeuwen.
Halssnoer uit Wijchen (Limburg)
Fibula uit het grafveld van Broechem
Gesp uit het grafveld van Broechem
Crematieresten
Gesp uit Rijnsburg (Noord-Holland)
Gouden munten van koning Theodebert
Merovingisch aardewerk
Archeologische vondsten in Baarle.
In de Aula van het Cultureel Centrum Baarle was op de avond van de lezing een kleine tentoonstelling van de vondsten uit Baarle en Zonderegen, gedaan door de werkgroep Archeologie en de werkgroep Zondereigen. Hieronder een impressie van deze tentoonstelling.
